Symposium Transitie naar proefdiervrije innovaties: ambitie versus realisme?

Nieuwsbericht | 20-12-2023 | 08:39

Gezamenlijk gerealiseerde symposium

Een uitstekend verzorgde lunch - deels vegetarisch, deels veganistisch - bleek een sfeervol startschot. Ondanks een kleine twintig ziekmeldingen stroomde de zaal Lincoln Zephyr van Villa Jongerius in Utrecht, waar de centrale opening plaatsvond, daarna vrijwel geheel vol.

Prof. dr. Arfam Ikram, voorzitter van ZonMw, prees in zijn openingswoord de prachtige locatie, waar ZonMw en NCad (Nationale Comité advies dierproevenbeleid) voor het eerst hun organisatiekrachten bundelen in de ambitie om door optimaal biomedisch onderzoek de gezondheid van de mens te verbeteren. Belangrijke factor in die optimalisatie is het gesprek over de inzet van proefdieren.
Ook co-host Henk Smid, voorzitter van het NCad, sprak zijn waardering uit over dit gezamenlijk gerealiseerde symposium, dat aansluit bij de streefbeelden die door het veld worden ontwikkeld; daaraan is onlangs een vierde toegevoegd, gericht op immunologisch onderzoek. De inzet en inbreng van velen is daarbij noodzakelijk. Daarom noemde Smid het symposium vooral een uitnodiging tot gesprek en discussie.

Partnerprogramma’s van overheid en wetenschap

Voor een typering van de positie van de overheid, volgde een interview met Hugo van Kasteel, directeur van de directie Dierlijke Agroketens en Dierenwelzijn bij het directoraat-generaal Agro van het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit. Hij benadrukte om te beginnen dat het ministerie elke vorm van free publicity van harte toejuicht voor het partnerprogramma Transitie Proefdiervrije Innovaties (TPI); het is namelijk met dit programma dat het ministerie de ontwikkeling en toepassing van methoden voor onderzoek zonder proefdieren stimuleert. Van Kasteel ziet een enorme bereidheid om in partnerprogramma’s van overheid en wetenschap de transitie naar proefdiervrij te stimuleren, al verwacht hij dat dieren zeker de komende tien jaar nog gebruikt zullen worden in (biomedisch) onderzoek.

Van Kasteel wees op de aandacht in de Tweede Kamer, waar de laatste jaren zeker tien moties op dit gebied zijn gepasseerd.
De inzet vanuit het ministerie focust op tenminste drie punten:

• bekrachtiging van de 3 V’s (Vervanging, Vermindering, Verfijning);
• versnelling van het TPI-programma;
• versterking positie in Europese context.

De financiële inzet vanuit het ministerie bedraagt tenminste 10 miljoen euro per jaar. Daarnaast wijst Van Kasteel op de Groeifondsaanvraag voor een Centrum voor Proefdiervrije Biomedische Translatie Center for Animal-Free Biomedical Translation (CPBT), waarvoor momenteel 125 miljoen euro is gereserveerd.

Maar meer nog dan geld is er volgens Van Kasteel een verandering nodig in de publieke opinie. Die bovendien vraagt om het slechten van de kloof tussen conflicterende belangen.

Samenwerking, team science, en uitwisseling van data

Prof. dr. Jaap van Buul volgde met een dynamische presentatie van zijn geavanceerde microscopisch onderzoek naar het gedrag van witte bloedcellen.

Van Buul is bijzonder hoogleraar Moleculaire Celbiologie van Celmigratie aan de Faculteit der Natuurwetenschappen, Wiskunde en Informatica van de Universiteit van Amsterdam (UvA). Hij ondersteunde zijn enthousiaste en humoristische betoog met prachtig beeldmateriaal, dat bijvoorbeeld de gang van een witte bloedcel door ons bloedvatenstelsel (NB 100.000 km lang(!)) liet zien en de ‘wandel’ van witte bloedcellen rondom ontstekingen in het lichaam. Zonder Van Buuls betoog op deze plek adequaat samen te vatten, liet hij zien dat in vitro onderzoek niet alleen de voorkeur heeft, maar zelfs onmisbaar is om het proces van transendotheliale migratie en de functie van endotheelcellen in weefsels inzichtelijk te maken. In vitro onderzoek - inclusief vessel-on-a-chip technologie - vormt daarmee een onmisbare ondersteuning van in vivo onderzoek, dat niettemin noodzakelijk blijft om de processen reëel-ruimtelijk (i.e. in 3D) te kunnen bestuderen.

Op vragen van toehoorders antwoordde Van Buul dat in vitro onderzoek niet alle onderzoek met behulp van proefdieren kan vervangen. Ook is het momenteel nog niet haalbaar elk gebruik van proefdieren te vervangen door ‘human models’, (patiënten). De methoden vullen elkaar aan. “Experts weten heel veel van heel weinig”, aldus Van Buul. Vandaar zijn oproep tot samenwerking, team science, en uitwisseling van data in een collectief gedeelde catalogus.

De parallelsessies

In 2 x 4 parallelsessie werd een groot aantal aspecten en perspectieven van de transitie naar proefdiervrije innovatie belicht en bediscussieerd, vanuit de volgende thema’s:
 

• De (on)bruikbaarheid van systematische reviews - Carlijn Hooijmans
• Streefbeeld Immunologie: hoe verder? - Theo Geijtenbeek
• Streefbeeld cardiovasculaire wetenschap: hoe verder? - Robert Passier
• Validatie van proefdiervrije technieken - Janny van der Eijnden
• Preregistratie van dierproeven - Julia Menon
• Heeft de transitie een nieuwe mindset of meer kennis nodig? - Henriëtte Bout
• Streefbeeld Educatie: hoe verder? - Daniela Salvatori
• Streefbeeld Neurowetenschappen: hoe verder? - Elly Hol
   

In de meeste sessies volgde na een korte introductie een aantal statements, waarop voor- en tegenstanders hun positie inhoudelijk verdedigden. Bij wijze van samenvatting hieronder tien trends in hun reacties:
 

1. Het gevaar van onterechte veralgemenisering is groot. Veel standpuntbepalingen hebben nauw te maken met wat precies je onderzoeksvraag (en soms ook: je onderzoeksgebied) is.
2. Het discourse over proefdiervrije wetenschap is (nog steeds) jong: het blijkt belangrijk begrippen helder te definiëren en er afspraken over te maken.
3. In de discussies over de haalbaarheid van proefdiervrij onderzoek wordt één van de drie V’s geleidelijk uit het oog verloren, ten koste van dierenwelzijn: die van Verfijning.
4. Het is belangrijk om als wetenschappers geen oogkleppen op te hebben. Houd continu voeling met bijvoorbeeld de industrie en met de publieke opinie.
5. Het lijkt er niet op dat momenteel bij onderzoekers, fabrikanten en andere stakeholders de mindset richting proefdiervrij onderzoek onvoldoende aanwezig is. Veel belangrijker zijn de verspreiding van kennis en de uitwisseling van wie wat doet en op welk vlak je elkaar kunt vinden.
6. Er wordt stevige vooruitgang geboekt in in vitro onderzoek en organ-on-a-chip technologie. Toch ziet het er niet naar uit dat de biomedische wetenschap daarnaast binnen korte tijd kan volstaan met onderzoek zonder proefdieren. Hoewel Nederland duidelijk een voorloper is op dit gebied, zijn zowel Europese wetgeving als dominante wetenschappelijke spelers (in de VS bijvoorbeeld) remmende factoren.
7. Sessies van drie kwartier blijken te kort om bevredigend en voldoende diepgaand in te gaan op de aangesneden problematiek.
8. In de praktijk van vandaag is testen met proefdieren nog een belangrijke en soms cruciale factor voor het gefinancierd, gereviewd en gepubliceerd krijgen van wetenschappelijk onderzoek.
9. Twee factoren die sterk helpen de transitie te versnellen:
   • brede communicatie richting zowel nationale als lokale overheden;
   • intensivering van het onderwijs, op alle niveaus van wo tot en met mbo, en ook aan onderzoekers die nu nog met dieren werken, zodat experts elkaar beter vinden.
10. De titel van het symposium was prikkelend, maar voor verbetering vatbaar. Het is niet nodig - en niet nuttig - ambitie tegenover realiteitszin te stellen. Het is vooral van belang om in de Kennisagenda Transitie Proefdiervrije Innovaties van ZonMw samen op te trekken. Het is vruchtbaar om onderzoeksmethodes met en zonder proefdieren te vergelijken en vast te stellen waar ze elkaar aanvullen. Dat doet niets af aan de ambitie om de 3 V’s onophoudelijk top of mind te hebben.

Uitreiking Willy van Heumen oeuvreprijs

Het Willy van Heumenfonds is genoemd naar een oud-inwoner van het Brabantse Heumen die anoniem wenste te blijven. Het fonds ondersteunt en stimuleert onderzoek dat proefdiervrije wetenschap dichterbij brengt. Dat doet het met een tweejaarlijkse prijs én met een tienjaarlijkse oeuvreprijs. Deze oeuvreprijs - een beeld, penning, oorkonde en € 15.000,- voor vrije besteding aan onderzoek - werd uitgereikt aan prof. dr. Sue Gibbs.

Gibbs heeft zich binnen de regeneratieve geneeskunde gespecialiseerd in de huid en de slijmvliezen. Ze is werkzaam als hoofdonderzoeker bij VU/Amsterdam UMC op de afdeling Moleculaire Celbiologie en bij ACTA op de afdeling Orale Celbiologie. In haar inmiddels ruim dertigjarige carrière is Gibbs niet aflatend en op veel manieren betrokken bij het succesvol ontwikkelen van proefdiervrije therapieën en teststrategieën. Ook internationaal krijgt ze daar ruime erkenning voor.

Gibbs is mede-oprichter van het TPI Helpathon-programma en deelt haar expertise onder meer met het NC3R’s, de organisatie die zich in Groot-Brittannië inzet voor de 3 V’s. Ze heeft een royale track record in optredens voor een breed publiek, waar ze de kansen die alternatieve technieken bieden, onvermoeibaar naar voren brengt.
In haar onderzoek houdt Gibbs zich al geruime tijd bezig met de ontwikkeling van huid-organoïds als proefdiervrije methodiek. De laatste jaren ligt het accent in Gibbs’ carrière steeds meer op onderwijs, zowel aan bachelor-, master- en PhD-studenten als gepromoveerde onderzoekers. Daarmee motiveert zij een brede groep toekomstige onderzoekers voor toepassing van proefdiervrije methoden in de celbiologie en immunologie.

Sue Gibbs toonde zich ‘completely overwhelmed’ met deze erkenning. Haar dankwoord was kort: “Ik ben niet iemand die van de daken schreeuwt hoe onderzoek gedaan zou moeten worden. Maar ben je een geestverwant en medestander, dan staat mijn deur altijd open voor je.”

Afsluiting: meer discussie en netwerken

Tot slot bedankten initiatiefnemers en organisatoren Leane van Weereld (NCad) en Martijn Nolte (ZonMw) iedereen die had bijgedragen aan dit bijzondere event. De geplande tijd voor een drankje en informeel netwerken na afloop werd ruim overschreden. Dat was illustratief voor de betrokkenheid en de uitstekende sfeer op deze middag.

Ter afsluiting enkele reacties van deelnemers.

“The conversations and exchange of ideas were really constructive. But the 45 minutes setup was too short to consider every point of view. My wish would be to have more attention to the long term, rather than a ping-pong of facts.”

Nicolas Guy, Beyond Solution (start-up organoid-ontwikkelaar)

“Ik ben momenteel coördinator van twee science masters op Amsterdam UMC, maar ben daarnaast vooral op zoek naar een PhD zonder diermodellen. Die vind je in mijn onderzoeksgebied, de oncologie, niet veel. Dus ik ben hier ook om te netwerken. Ik kwam hier naartoe met het misschien naïeve idee dat iedereen verder wil zonder diermodellen. Maar dat kan waarschijnlijk de komende twintig jaar geen einddoel zijn. Zelf denk ik dat AI heel veel kan gaan doen, maar dat is vandaag weinig ter sprake geweest. Mogelijk moet de koppeling AI en biomedisch nog versterkt worden.”

Sue van de Griendt, Amsterdam UMC